Un home para a historia, entre lealdades e traizóns - Xosé A. Gaciño

Santiago José Carrillo Solares

Morreu o que creo que era o último protagonista supervivente da guerra civil, Santiago Carrillo. Non fora dos protagonistas principais e quizais, se non tivese sido pola súa traxectoria posterior, só os historiadores especialistas recordarían a aquel mozo que ocupou a Consellería de Orde Pública naquela agónica Xunta de Defensa de Madrid que organizaba a resistencia dunha cidade abandonada polo goberno e cercada polos golpistas. Nunha sorte de percorrido vital circular, rematou a súa vida de político (aínda que nos seus últimos anos como simple observador) en posicións moi semellantes ás posicións das que partiu na súa mocidade, as dun militante activo das Xuventudes Socialistas.

Certo que eran outros tempos e que, daquela, mesmo no PSOE había xente que defendía a revolución proletaria, pero os camiños que percorreu Carrillo, tras promover e conseguir a unidade de xuventudes socialistas e comunistas, levárono directamente ao stalinismo, que, como os propios comunistas tiveron que recoñecer despois, significou a perversión e degradación da mítica ditadura do proletariado. Foi un home de “aparato” e tivo a suficiente ductilidade como para sobrevivir na dirección do Partido Comunista tanto aos cambios na cobertura soviética, despois de Stalin, como ás rebelións internas de cualificados militantes críticos (Fernando Claudín e Jorge Semprún, entre outros), que foron expulsados por facer propostas que máis adiante o propio Carrillo asumiría no desenvolvemento da súa política de reconciliación nacional e da fronte eurocomunista cos seus colegas de Italia e Francia.

Férreo no control do seu partido, pero aberto e dialogante nos debates e negociacións con outras forzas políticas. Nos últimos anos do franquismo, desde o exilio en París, e, sobre todo, na transición democrática, despregou todo o seu talento político negociador ate converterse nun dos homes claves do proceso. A súa influencia persoal estivo moi por enriba da influencia real do PCE, que tiña certa capacidade de mobilización e unha importante presenza sindical (a das Comisións Obreiras, que aproveitaron moi intelixentemente a súa infiltración nas estruturas do sindicato vertical), pero que non conseguiu o respaldo electoral que cría merecer tras a súa dura loita antifranquista, cando o Partido (así, sen adxectivos) aparecía case como a única forza de oposición á ditadura.  

O seu papel na transición fíxolle merecedor da consideración de home de Estado. A aceptación da monarquía e da bandeira bicolor foron os símbolos das renuncias dos comunistas a cambio de participar no novo sistema democrático. Para algúns, unha traizón. Pero Javier Cercas, no seu libro Anatomía de un instante, fai o canto á valentía dos traidores que “traizoaron a súa lealdade a un erro para construír a súa lealdade a un acerto” e “traizoaron o pasado para non traizoar o presente”, destacando cómo, no lamentábel asalto de Tejero ao Congreso dos Deputados, foron os tres grandes “traidores” (Santiago Carrillo, Adolfo Suárez e Manuel Gutiérrez Mellado) os únicos que desprezaron as ameazas dos asaltantes (verdadeiros traidores do presente) e non se botaron ao chan.

Como se tivese marcado o cénit da súa vida política, despois desa digna actitude de enteireza comeza o seu declive. Nas eleccións do 1982, o PCE foi varrido polo triunfo abafante do PSOE. A crise conseguinte no seo do partido rematou coa súa expulsión e coa creación dun efémero Partido dos Traballadores, que non pasou da convocatoria electoral do 1986. Dedicouse entón á reflexión crítica e brindounos en libros, conferencias, tertulias radiofónicas e artigos xornalísticos as súas análises da realidade, cheas da sabedoría da súa experiencia e da súa capacidade de adaptación ás continuas novidades, sen perder a perspectiva de esquerda que, mal que ben, con riscos ou con concesións, entre lealdades traizoeiras e traizóns leais, presidiu sempre a súa liña de actuación e pensamento.

Con todas as sombras que se queiran botar sobre a súa memoria, Santiago Carrillo forma parte xa da relación de homes e mulleres que contribuíron, en momentos decisivos, a facer posíbel a libre e pacífica convivencia dos españois.